सालिक राम कोइराला
२२ माघ,साँखु काठमाडौं

पौषशुक्ल पूर्णिमादेखि माघशुक्ल पूर्णिमासम्म साँखुको शाली नदीमा लाग्ने स्वस्थानी मेला आज सकिंदै छ। परापूर्व कालदेखि स्वस्थानी माताको व्रत,उपासना गरेर ईच्छाएको वर पाउने, धन-धान्य र दु:खबाट छुटकारा पाउने, बिछोडिएकासंग पुनर्मिलन हुने विश्वासले नेपाली समाजले प्रगाढ आस्थाका साथ शाली नदी स्नान र स्वस्थानी माताको पुजा-अर्चना गर्दै आइरहेको छ।

शाली नदी स्नान र मेला व्यवस्थापन यस पटक व्यवस्थित गरिएको छ। नदीमा स्नान गरेका महिलाको अर्धनग्न तस्विर र भिडियो खिच्ने कार्यको प्रहरीले निगरानी गरेको छ।मेला व्यवस्थापनमा प्रयाप्त शुरक्षाकर्मी परिचालन गरिएको छ। यस अतिरिक्त शाली नदीको शुन्दर ढंगले सरसफाईमा समेत ध्यान पुर्याईएको छ। जसका कारण श्रद्वालु भक्तजनहरू आनन्दपूर्वक स्नान र पुजा अर्चनामा व्यस्त रहेका छन्।

धार्मीक ग्रन्थ स्कन्दपुराण, केदारखण्डका अनुसार हरेक हिन्दु धर्मावलम्बीका घर,घरमा पौष शक्लपूर्णिमादेखि स्वस्थानी माताको व्रत–उपासना गर्ने, कथा भन्ने र सुन्ने प्रचलन रहेको छ । स्वस्थानी कथा अनुसार सत्ययुगमा हिमालयपुत्री पार्वतीले महादेवलाई पति पाउन स्वस्थानी माताको व्रत लिएकि थिइन्। शाली नदीमा स्नान गरेर चन्द्रावतीले गुमेका आफ्ना पति नवराजलाई पाएकी थिइन् । गोमा ब्राह्मणीले हराएको आफ्नो पुत्र नवराज पाएकि थिईन्।

स्थानीय उमेश पण्डितका अनुसार भक्तजनले धन-दौलत प्राप्त गर्ने आसामा स्वस्थानी माताको उपासना शाली नदी क्षेत्रमा बसेर गर्ने गर्छन् । हातगोडाको नङ काटी, शुद्ध भई, एकभक्तिले नित्य महादेवको पुजा गर्दा फल पाइने जन विश्वास रहेको छ ।
शाली नदीक्षेत्र साँखु अहिले दुलहीझैँ सिँगारिएको छ। बिभिन्न किसिमका फुल प्रसाद र मणी,रत्न एवं शालीग्राम शंखको व्यापार व्यवसाय समेत संचालन गरिएको छ।

उहिल्यै यस क्षेत्रलाई लावण्य देश भनिन्थ्यो । कुनै समय यहाँ शङ्खदेव नामका राजाले राज्य गरेका थिए भन्ने भनाइ छ । यस अर्थमा यहाँको नाम शङ्खपुर र पछि शङ्खरापुर भनिन थालियो। शङ्खरापुरपछि अपभ्रंश हुँदै साँखु नामले चिनिन पुग्यो । हाल शङ्खरापुर नगरपालिका यसै नामले प्रसिद्ध छ ।
शाली नदी क्षेत्रमा प्रसिद्ध माधवनारायणको मूर्ति, ठूला–ठूला पाटी र सत्तल छन् । यहाँ सधैँजसो कथा प्रवचन भइरहन्छ ।

स्वस्थानी कथाअनुसार यहाँ चन्द्रावतीलाई डोलीमा बोकेर ल्याउँदा हावा–हुरीमा परी लडेका डोलेका शिलाहरू पनि छन् । चन्द्रावती बस्ने सानो छाप्रो (कुटी) पनि छ । स्वर्गदेखि अप्सरा आएर यहाँ माघ स्नान र स्वस्थानी देवीको पूजा–उपासना गरेकाले यो क्षेत्र पुण्य क्षेत्र भएको हो । यसै क्षेत्रमा बसेर चन्द्रावतीले स्वस्थानी देवीको उपासना गरेकि हुन् भन्ने भनाई रहेको छ।

साँखु(शङ्खरापुर) प्राचीन समयदेखिनै पावन क्षेत्र हो । बजारको उत्तरढोका बाहिरपट्टि प्रसिद्ध ६४ ज्योतिर्लिङ्गमध्येको पावन ज्योतिर्लिङ्गेश्वर मन्दिर रहेको छ । परम्परागत शैलीमा निर्मित यो मन्दिरमा सुनको जलप लगाइएको गजुर छ । इँटाको गाह्रो, झिँगटीको छानो भएको दुईतले कलात्मक मन्दिरलाई ज्योतिर्लिङ्गेश्वर मन्दिरको नामले चिनिन्छ । नित्य पूजा–आरती भइरहने यो मन्दिरको पूर्व, दक्षिण र उत्तरसमेत तीनैतिर सडकले छोएको छ भने उत्तरपट्टि खाली जमिन कैलाशक्षेत्र छ । गणेश, शिव, देवीका मन्दिर पनि रहेको यो क्षेत्रमा शाली नदी स्नान गरी यहाँ विशेष पूजा गर्नेहरूको भीड लाग्ने गरेको छ। साँखु काठमाडौंबाट २० किलोमिटर पूर्वोत्तरमा रहेको छ।